Archiwum

Wielokulturowość luteranizmu na Śląsku Cieszyńskim

Szymon Broda - prelegent

Na spotkaniu Oddziału w Jaworzu Polskiego Tworzystwa Ewangelickiego, 6 marca 2023 r. temat „Wielokulturowość luteranizmu na Śląsku Cieszyńskim” przedstawił Szymon Broda ze Skoczowa, pasjonat historii Śląska Cieszyńskiego.

Związek luteranizmu z kulturą polską, wyborem polskiej opcji narodowościowej, a także politycznej na Śląsku Cieszyńskim, jest fenomenem dobrze znanym specjalistom wielu dyscyplin badawczych, zasadniczo od przełomu XIX i XX wieku. Mówi o tym także narracja od czasów Wiosny Ludów związana z nazwiskami Pawła Stalmacha i dr. Andrzeja Cinciały, stająca się z czasem obowiązującą wersją interpretacji wydarzeń historycznych oraz tożsamości cieszyńskich luteran. Taki stan rzeczy stworzył wręcz konstrukcję stereotypu cieszyńskiego ewangelika – Polaka.

Nową narrację przynosi przemiana ujęć historyczno-kulturowych widzianych w perspektywie historii i kultury Europy, związanych z obecnością innych kultur i narodów budujących dorobek cieszyńskich luteran. Jest to adekwatne wobec specyfiki statusu księstwa cieszyńskiego powiązanego od początku z biskupstwem ołomunieckim, dziejami Korony Czeskiej i imperium Habsburgów, a nawet epizodycznie z Koroną Węgierską. Nie byłoby „luterskiej wiary” na Cieszyńskiem już u zarania, bez wpływu czeskiego magnata Jana z Perstejnu oraz księcia Adama Wacława i jego zapisanego w języku morawskim „Porządku kościelnego i szkolnego” z roku 1568. Już w czasach bezpośrednio poreformacyjnych wizytówką ewangelickiej pieśni liturgicznej na Śląsku Cieszyńskim stał się kancjonał Morawianina z pochodzenia, ks. Jerzego Trzanowskiego zwanego „Słowiańskim Lutrem”. Język kancjonału modelowo ukazuje fenomen cieszyńskiej syntezy.

Obecność w życiu Cieszyna ojców-założycieli słowackiego ruchu narodowego – wielkich ewangelików, przypomina tablica pamiątkowa na ścianie cieszyńskiej fary. Popiersie przed ołtarzem kościoła Jezusowego w Cieszynie przypomina, iż nie byłoby luteranizmu cieszyńskiego bez króla szwedzkiego Karola XII. Najstarsza książka polska na Śląsku Cieszyńskim, „Wierność Bogu i cesarzowi czasu powietrza morowego” ks. Jana Muthmana, jest dziełem niemieckiego pastora piszącego na modłę językową obowiązującą w Rzeczpospolitej, z silnym wpływem gwary cieszyńskiej, wydana została przez słynnego drukarza niemieckiego Gottfrieda Trampa w Brzegu w 1716 roku.

Wspomniana wcześniej Wiosna Ludów – nurt historyczno-kulturowy rozpowszechniony w całej Europie, zapoczątkowany na gruncie obszarów kultury niemieckiej w czasach wojen napoleońskich, odznaczał się wyborem opcji proniemieckiej przez wielu działaczy słowiańskiego odrodzenia narodowego, w tym także ewangelików cieszyńskich w ramach tzw. ruchu frankfurckiego. Przewaga niemieckiego żywiołu ludnościowego i dominacja w Kościele znamionuje dzieje nowego centrum księstwa, stopniowo usamodzielniającego się kulturowo, administracyjnie i politycznie Bielska. Kulturowa ranga Bielska w XIX i XX wieku, do wybuchu II wojny światowej miała także centralne znaczenie dla relacji luterańsko-żydowskich w regionie, o czym świadczą nagrobki elity żydowskiej na starym cmentarzu ewangelickim w Bielsku. Luteranizm był wówczas jednym z podstawowych wyznaczników wpływu na kształt świata żydowskiego i niemieckiego. Zasadniczym ujęciem historiograficznym prezentującym wielokulturowość luteranizmu w monarchii habsburskiej, a zwłaszcza w Cieszynie, i jego oddziaływanie, jest dzieło Oskara Wagnera z Wiednia (1978) – „Kościół macierzysty wielu krajów”, w którym Wagner ukazuje centralną rangę Cieszyna w kościele luterańskim Austro-Węgier. Także związane zawsze z polskością nazwiska pastorów – Kotschego, Kłapsi, Raschkego, mają swoje niemieckie korzenie. Warto pamiętać także o współpracy Pawła Kubisza z czeskim ruchem odrodzeniowym. Kubisz uważany za autora „Ojcowskiego domu” – najważniejszej pieśni ewangelików cieszyńskich (i nie tylko) zanotował, iż jest to utwór napisany na „czeską nutę”.

Warto pamiętać także o elemencie ślązakowskim, aktywnym także w przedwojennym kościele cieszyńskim, oraz o identyfikującej się zawsze zasadniczo z polskością grupą etniczną wiślańskich i istebniańskich górali, która ma w swoim rodowodzie bogate dziedzictwo wołoskie z żywotnym folklorem i odrębną obrzędowością w kulturze ludowej luteran.

Prelekcja Szymona Brody może okazać się pomocna dla poszerzenia tożsamościowych wniosków i przypomnienia podstawowych faktów kulturowych z życia regionu – także w odniesieniu do ważnych współcześnie wydarzeń kulturalnych, zwłaszcza do zbiorów skoczowskiej „Biblioteki dla każdego” działającej już 37 lat przy tamtejszej parafii św. Trójcy, której prezentacja stanowiła istotny składnik prelekcji. Wśród prezentowanej literatury znajduje się również największa w Polsce monografia parafii luterańskiej, czyli „Z kart przeszłości luterańskiego zboru w Jaworzu. Od reformacji XVI w. po współczesność” , której autorem jest ks. Ryszard Janik.

Prezentując zbiory Biblioteki, trzeba wspomnieć o dorobku „Gazety Ewangelickiej” – interlokalnego dwutygodnika z lat 1997-2002 redagowanego przez ówczesnego wikariusza, ks. Alfreda Borskiego, obecnie proboszcza parafii skoczowskiej. Gazeta budowała z powodzeniem nowoczesną luterańską formację duchową, odzwierciedlając życie Kościoła uniwersalnego, prezentując wiele materiałów w skali europejskiej i regionalnej, będąc kopalnią wiedzy kulturowo-historycznej o Śląsku Cieszyńskim po obu stronach Olzy.

Tekst: Danuta Kubala, zdjęcia: Ryszard Stanclik

Odpowiedz

Możesz użyć tych znaczników HTML

<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>