Prof. Wacław Gojniczek o ewangelikach – książętach cieszyńskich

3 marca 2025 r. odbyło się kolejne spotkanie Oddziału PTEw w Jaworzu. Tematem spotkania była rocznica urodzin książąt cieszyńskich „Książęta Cieszyńscy: Wacław III Adam w 500-lecie urodzin i jego syn Adam Wacław w 450-lecie urodzin”. Temat przedstawił w bardzo interesujący i przystępny sposób prof. Wacław Gojniczek z Cieszyna.

Swoją barwną prelekcję prelegent rozpoczął od omówienia Reformacji na Śląsku w najszerszym pojęciu obszaru Śląska.

Następnie został przedstawiony opiekun małoletniego księcia Wacława III Adama, Johann Perstein – morawski i czeski szlachcic ur. 14.11.1487 r. w Morawskim Krumlovie. W latach 1525 i 1528 zobowiązał się przed księciem cieszyńskim Kazimierzem II otoczyć opieką Wacława III Adama, który w 1540 r. poślubił jego córkę Marię. Jan w tym czasie praktycznie zarządzał księstwem cieszyńskim, przebywał na Morawach i wraz z matką Wacława III Adama – Anną z Hohenzolernów współrządził do 1539 r. Czas rządów Persteina jako regenta, jest udokumentowany w postaci wystawionych i zachowanych do dziś dokumentów. Wielki wpływ na wybór wyznania ewangelickiego przez księcia Wacława III Adama, który żył w latach 1524-1579 miał właśnie on – Jan Perstein, który wspierał luteranizm. Według dokumentów w 1551 r. książę Wacław III Adam był już luteraninem.

Kolejno została omówiona likwidacja majątków kościelnych i zakonnych, które za rządów Wacława III Adama zostały skasowane. Były to Orłowa – zakon Benedyktynów i Cieszyn – zakon dominikanów i franciszkanów. Dotychczasowe kościoły i klasztory katolickie zostały zmienione wtedy na kościoły luterańskie, bądź zniszczone. Rozwój Reformacji także wspierały panujące dynastie szlacheckie. W kościołach następowały powoli zmiany, w miejsce księży katolickich stawali księża luterańscy lub dotychczasowi księża katoliccy przyjmujący naukę Lutra i według niej nauczający w kościołach – nazywano ich dalej „księżmi”. Sytuacja zmieniła się dopiero w 1611 r. po przejściu księcia Adama Wacława na katolicyzm, odtąd luterańskich księży nazwano „pastorami”.

Książę cieszyński Wacław III Adam w 1568 r. ogłosił Porządek Kościelny w duchu Reformacji luterańskiej. Lud i jego zwierzchnicy stopniowo zmieniali wyznanie na luterańskie, definitywne polaryzacja wyznaniowa nastąpiła z początkiem wojny 30-letniej.

Następca księcia Wacława III Adama – Adam Wacław żył w okresie 12.12.1574-13.7.1617. Podobnie jak ojcu, wcześnie w dzieciństwie zmarł mu ojciec. Pozostał pod opieką matki i regentów Jerzego II brzeskiego i Karola II ziębickiego. Po śmierci ostatniego z nich w 1586 r., matka Adama wyszła ponownie za mąż za Węgra Emericha Forgača, nadżupana trenczyńskiego. W wieku młodzieńczym, po dobrym wykształceniu, przebywający na dworze saskim elektora Chrystiana I po 8 latach w 1595 r. książę wraca do Cieszyna, i obejmuje samodzielne rządy w Księstwie. W tym też roku 17 września żeni się z córką Gottarda Kettlera księcia kurlandzkiego. Jako ciekawostkę z alkowy książęcej można podać, że miał kochankę Małgorzatę Kostlachową z Kremże, którą sprowadził do Cieszyna, wówczas została on ochmistrzynią, która po śmierci spoczęła w krypcie książęcej obok żony księcia.

Jako wierny sługa cesarza często bierze udział w wojnach i bitwach ze swoim wojskiem. Były to kosztowne wyprawy, na które zaciągał długi tak wielkie, że by je zwrócić stracił swoje miasta Frydek, Frysztat i Bielsko. Za sprawą ks. Mikołaja Sarkandra – brata św. Jana Sarkandra, oraz dla korzyści z zajmowanych cesarskich stanowisk zmienia wyznanie na rzymskokatolickie. Innym przykładem, że liczył się tylko blichtr a nie gospodarność, były wyprawy do Wrocławia , gdzie odbyła się uroczystość złożenia hołdu lennego cesarzowi Maciejowi, a także pielgrzymka do Kalwarii Zebrzydowskiej z votum za cudowne nawrócenie, a całą świtę książęcą zaś tworzyli… protestanci.

Jak wspomniano, zmarł 13.7.1617 roku w zameczku „na Brandysie” (dziś to pierwsza wioska na trasie z Czeskiego Cieszyna do Karwiny jadąc przez stare przejście graniczne w mieście). O pozbawienie życia księcia Adama Wacława w 1617 r., Adam Bysiński z Bysiny, dziedzic Iłownicy, oskarżył trzech przedstawicieli cieszyńskiej szlachty: Erazma Rudzkiego z Rudzicy, marszałka i kanclerza ziemskiego, Wacława Pelhrzima, sędziego ziemskiego, i Piotra Gureckiego z Kornic na Jaworzu. 21 grudnia 1622 r. obie strony zawarły ugodę, a Bysiński odwołał zarzuty. Jednak przekonanie o tym, że za śmiercią księcia stał spisek protestanckiej szlachty, funkcjonowało w opinii publicznej jeszcze bardzo długo. Dokładnie sto lat później żywiecki wójt Andrzej Komoniecki w swym „Dziejopisie Żywieckim” pod rokiem 1722 wspominał Adama Wacława: „którego lutrzy, że się na wiarę katolicką nawrócił, roku 1617 otruli…”.

Ostatnim męskim potomkiem był syn Adama Wacława – Fryderyk Wilhelm (9.11.1601-19.8.1625). Jego matką była Elżbieta Kurlandzka, która po urodzeniu syna 19.11.1601 r. zmarła. Fryderyk Wilhelm był więc pod opieką ojca, który jego naukę powierzył wybitnemu śląskiemu humaniście Baltzarowi Exnerowi – protestantowi. Po przyjęciu wyznania katolickiego ojciec wypędził nauczyciela syna i wszystkich protestantów ze swojego dworu. Kolejny etap w życiu to rozpoczęcie edukacji w kolegium jezuickim w Monachium, gdzie kształtowano jego poglądy. Po śmierci ojca Fryderyk Wilhelm nadal pozostawał w Monachium, regencję w Cieszynie prowadzili arcyksiążę Karl Habsburg – biskup wrocławski i książę karniowski, opawski Karl von Lichtenstein i Georg von Oppersdorf – starosta księstwa opolsko-raciborskiego. Nieobecnych w Cieszynie regentów zastępowała Elżbieta Lukrecja. W tym okresie armie biorące udział w wojnie 30-letniej, w tym Lisowczycy z Rzeczypospolitej, grabiły i niszczyły miasteczka w Księstwie Cieszyńskim.

Samodzielne rządy Fryderyka Wilhelma rozpoczęły się w 1624 r. nie przyniosły żadnych zmian w polityce i gospodarce. Na początku 1625 r. z polecenia cesarza książę wyjechał do Niderlandów, by objąć stanowisko dowódcy okręgowego, w czasie podróży zachorował i 19.8.1625 r. zmarł w Köln. Ostatecznie jego szczątki pochowano w Cieszynie w kościele dominikańskim. Kolejna ciekawostka z alkowy książęcej: Fryderyk Wilhelm nigdy się nie ożenił, ale z konkubiną miał córkę Magdalenę, która żyła w dwóch małżeństwach.

Ostatnią z Piastów cieszyńskich na tronie książęcym była Księżniczka Elżbieta Lukrecja, siostra księcia Fryderyka Wilhelma, a córka księcia Adama Wacława. Księżniczka żyła w okresie 1.6.1599-19.5.1653, jak już wspomniano wcześniej, zastępowała swego brata podczas jego małoletniości i nieobecności na Śląsku Cieszyńskim. W wieku 12 lat przyjęła wyznanie katolickie wraz z ojcem i rodzeństwem. Po śmierci nie bez problemów objęła rządy w księstwie, ale cesarz Ferdynand III Habsburg był temu przeciwny, gdyż miał inne plany, jednak ostatecznie wyraził zgodę z zastrzeżeniem, że po śmierci księżniczki księstwo zostanie pod bezpośrednimi rządami Habsburgów.

Elżbieta Lukrecja wyszła za mąż wbrew swojemu przekonaniu, za Gundakera von Lichtensteina – brata Karla von Lichtensteina, regenta w czasach małoletniości księcia Fryderyka Wilhelma. Małżeństwo z Gundakerem nie było szczęśliwe, był o wiele starszy od niej. W małżeństwie mieli trojkę dzieci: Alberta, Ferdynanda-Jana i Marię-Annę. W końcu w 1626 r. rozpoczęła się ich formalna separacja, w której dożyli do swej śmierci.

Czasy jej panowania przypadły w okresie wojny 30-letniej, w czasie której księstwo zostało spustoszone przez wojska duńskie i szwedzkie. Dodatkowo nawiedzały je epidemie i klęski głodu, a księżna musiała ewakuować się do Jabłonkowa i Kęt w Rzeczypospolitej. Kres temu przyniósł pokój westfalski w 1648 r.

Księżna zmarła 19.5.1653 r. i pochowana została obok innych Piastów w kościele dominikańskim w Cieszynie. W następnym roku rozpoczęła się totalna kontrreformacja, a rządy Habsburgów trwały w Księstwie Cieszyńskim aż do 1918 r.

Tekst: Jan Kliber; zdjęcia: Ryszard Stanclik i Jan Kliber