Spotkanie z prof. Ryszardem Kaczmarkiem w Katowicach

16 stycznia 2024 r. odbyło się pierwsze w tym roku spotkanie katowickiego Oddziału PTEw, w sali parafialnej przy ul. Warszawskiej 18 w Katowicach. Gościem był prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek, historyk i autor prac poświęconych przeszłości Śląska, wykładowca na Uniwersytecie Śląskim, a przy tym laureat nagrody „Śląski Szmaragd” przyznawanej przez diecezję katowicką Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. Gościa przedstawiła prof. dr hab. Grażyna B. Szewczyk podkreślając znaczenie jego dorobku naukowego, który koncentrując się na tematyce śląskiej uwzględnia również wiele zagadnień z zakresu przeszłości ewangelików i Kościoła ewangelickiego na Śląsku. Prof. Szewczyk zaznaczyła, że spotkanie z prof. Kaczmarkiem zorganizowane zostało w kontekście świeżo wydanej książki, która jest pokłosiem konferencji zorganizowanej w listopadzie 2023 r. przez diecezję cieszyńską, poświęconej postaci Józefa Buzka (1873-1936), posła, polityka, przedwojennego ekonomisty pochodzącego z Ziemi Cieszyńskiej („Dla polskiej i śląskiej ojczyzny. Józef Buzek (1873-1936)”, red. Renata Czyż i Adrian Korczago, Bielsko-Biała 2023).

W nawiązaniu do tej książki prof. Kaczmarek, uczestnik ubiegłorocznej konferencji w Cieszynie, zaprezentował wykład: „Projekt konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej prof. Józefa Buzka (1873-1936) a autonomia górnośląska”. Celem wykładu było przedstawienie projektu konstytucji Józefa Buzka opracowanego na potrzeby państwa polskiego, które w 1918 r. po 100 latach niewoli odzyskało niepodległość. Projekt konstytucji Buzka został odrzucony przez Sejm Ustawodawczy, niemniej według historyka zasługuje on na uwagę, przede wszystkim ze względu na swoje nowatorskie, a zrazem nowoczesne podejście do koncepcji państwa.

W niezwykle interesującym wywodzie prof. Kaczmarek zaprezentował słuchaczom najistotniejsze założenia tej konstytucji, w tym na tle innych systemów konstytucyjnych takich państw, jak Szwajcaria czy Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Zwracał także uwagę na różnorodność Drugiej Rzeczypospolitej, którą zamieszkiwało wiele mniejszości narodowych i wyznaniowych, czemu naprzeciw wyszła konstytucja przygotowana przez ewangelika ze Śląska Cieszyńskiego.

Prelegent starał się pokazać oryginalność tej konstytucji, dzieląc się ze słuchaczami tym, co szczególnie zwróciło jego uwagę w koncepcji dokumentu organizującego życie międzywojennego państwa i społeczeństwa. Według profesora w konstytucji Józefa Buzka zaskakujące jest dosyć nowoczesne podejście do państwa jako federacji ziem czy regionów, różniących się między sobą pod względem rozwoju, a także narodowości czy wyznania zamieszkujących je ludzi. Była to droga do pogodzenia mniejszości religijnych i narodowych w realiach przedwojennej Rzeczpospolitej.

Prof. Kaczmarek podkreślił również nowoczesne podejście do koncepcji narodu zapisane w konstytucji Buzka. O przynależności do narodu polskiego nie decydowało według niego wyłącznie bycie Polakiem i katolikiem. Koncepcja narodu politycznego zawarta w jego konstytucji otwierała drogę do przynależności do narodu polskiego mniejszościom bardzo licznie zamieszkującym Drugą Rzeczpospolitą. Konstytucja ta dawała równe prawa obywatelskie wszystkim narodowościom i wyznaniom, co nabiera szczególnego wyrazu w obecnej sytuacji politycznej, w świetle problemów emigracyjnych czy dyskryminacji różnych grup mieszkańców.

Prelegent omówił, jaką rolę Józef Buzek przypisywał ludziom wykształconym w państwie, doceniając wagę wykształcenia i uprzywilejowując osoby wykształcone (czyli według niego umiejące pisać i czytać). W jego koncepcji to poziom wykształcenia mieszkańców miał decydować także o pozycji danego regionu w państwie, o jego uprawnieniach do współrządzenia i decydowania o swoich sprawach. Konstytucja prof. Józefa Buzka została wprawdzie odrzucona, ale – jak zaznaczył prelegent – wiele elementów tej konstytucji znalazło swoje miejsce w Statucie Organicznym Województwa Śląskiego, którego Buzek był współtwórcą. Prof. Kaczmarek podkreślił, że przedwojenna autonomia Województwa Śląskiego, zapewniająca na Śląsku znaczącą samodzielność w stosunku do innych regionów, wynikała z odrzuconej konstytucji Józefa Buzka. Współczesny historyk ocenił, że to urzeczywistnienie jego pomysłów konstytucyjnych zapewniło m.in. autonomiczność Kościoła ewangelickiego na Śląsku, a także samodzielność administracyjną i gospodarczą, które posiadał Śląsk. Jednocześnie według prof. Buzka to wysoki poziom wykształcenia mieszkańców umożliwił przyznanie takiej samodzielności ziemiom śląskim.

Po zakończonym wykładzie tradycyjnie słuchacze zadawali prelegentowi liczne pytania, które dotyczyły samej konstytucji jak i jej twórcy. Dyskutowano również na temat sytuacji na Śląsku, jego przedwojennej specyfice związanej z obecnością mniejszości niemieckiej, a także wysokim stopniem rozwoju tych terenów. Rozmowy wzbogaciły wypowiedzi uczestniczek powiązanych lub skoligaconych z rodziną Buzków, które także wzięły udział w spotkaniu. Wykład prof. Kaczmarka pozwolił słuchaczom na poznanie dokonań postaci znanej w środowisku śląskich, zwłaszcza cieszyńskich, ewangelików. Było to zetknięcie nie tylko z projektem konstytucji Józefa Buzka, ale także poznanie jego wkładu do urzeczywistnionych założeń autonomii górnośląskiej.

Tekst i zdjęcia: Aneta M. Sokół