Powstanie pierwszego państwa luterańskiego 1525-2025

W kwietniu tego roku minęła 500. rocznica od powstania pierwszego na świecie państwa luterańskiego. 7 kwietnia z wykładem na ten temat do Jaworza przybył prof. Jerzy Sojka. Wprawdzie czytelnicy „Kalendarza Ewangelickiego” na 2025 r. mogli się już zapoznać z tym tematem, ale posłuchać autora na żywo to co innego!

Tytułem wstępu kilka informacji o Prusach Wschodnich i Albrechcie Hohenzollernowi – „sprawcy” całego wydarzenia, które miało wielkie znaczenie w tym rejonie Europy.

Prusy Wschodnie: Ich granica przebiegała pomiędzy rzekami Wisłą i Niemnem, które wpływają do Morza Bałtyckiego. W czasach historycznych krainę tę zamieszkiwali Prusowie bałtyjscy. Nazwy pruskich krain pochodziły od nazw zamieszkujących je plemion, było ich 12. W czasach średniowiecznych Prusowie stawiali opór polskiej chrystianizacji, tak iż książę Konrad Mazowiecki wezwał w 1225 r. rycerzy Zakonu Niemieckiego (Krzyżaków) przeciwko pogańskim Prusom. Zaś zdobyte w latach 1226-1234 tereny zostają przekazane przez cesarza i papieża zakonowi krzyżackiemu, ponadto na te tereny sprowadzono niemieckich osadników, a zakon zakłada wsie i miasta. Na skutek dżumy liczba ludności znacznie spadła. Ponowne zasiedlenie nastąpiło w XVIII w., kiedy sprowadzono uchodźców religijnych – protestantów z Salzburga, Szwajcarii i Francji. W 1410 r. armia zakonu krzyżackiego zostaje pokonana przez wojska polsko-litewskie pod Grunwaldem. Po II Pokoju Toruńskim 19 października 1466 r. zakon traci krainy później nazwane Prusami Zachodnimi i Warmię.

Albrecht (Albert) Hohenzollern urodził się 17 maja 1490 r. w Ansbach – Frankonia. Był synem Fryderyka Hohenzollerna i Zofii Jagiellonki, był blisko spokrewniony z królem Zygmuntem Starym, a jego genealogię możemy prześledzić od połowy XIV wieku. Od dziecka był przeznaczony do służby duchownej w Kościele. Jako rycerz zakonny 13 lutego 1511 r. wybrany został, przy poparciu cesarza Maximiliana I, wielkim mistrzem Zakonu Krzyżackiego. Na terenie państwa krzyżackiego rycerze-zakonnicy i dostojnicy kościelni łamali na różny sposób reguły zakonu, panowała istna niemoralność, a proces laicyzacji postępował, przy czym na zewnątrz sprawiano pozory religijności. W 1519 r. Albrecht odbył wielką procesję wielkopostną, w której uczestniczył jego brat Wilhelm oraz książę brunszwicki Erich, biskupi sambijski i pomezański. W tym samym roku Albrecht odbył pielgrzymkę do Świętej Lipki. Nasuwa się też pytanie, czy były to pozory religijności katolickiej? Jednak poczynił już pewne zmiany w Zakonie, m.in. zlikwidował urzędy: wielkiego szpitalnika i wielkiego szafarza. Pewnych zmian wszak dokonał jego poprzednik, wielki mistrz Zakonu – Fryderyk Saski, który dopuścił do współrządzenia: (1) pruskie stany jako Radę, (2) Wyższy Sąd. Zmiany, które się już dokonywały i chęć dalszych, nie znalazły jednak sojuszników w Rzeszy.

Podczas Sejmu w Norymberdze w 1522 roku, pod wpływem kazań Osiandra spotkał się z myślą reformacyjną. Osobiste spotkania z ks. Marcinem Lutrem w listopadzie i grudniu 1523 r. i w maju 1524 r. oraz list otwarty „Do Panów Niemieckiego Zakonu, żeby unikali fałszywej czystości i zachęcenie do sięgnięcia pod właściwą małżeńską czystość” przekonały go i utwierdziły, że wybrał właściwie obraną drogę, więc dokonywał dalszego dzieła. Wspierali go również w tym miejscowi biskupi: Georg Polentz – biskup sambijski i Erhard von Qiues – biskup pomezański. Już 23 września 1523 r. pierwsze kazanie w duchu reformacyjnym wygłosił w katedrze w Królewcu Johannes Briesmann – wysłany przez Lutra pomocnik w utwierdzaniu Reformacji, a biskup Polentz w Boże Narodzenie roku 1523 wygłosił kolejne kazanie pro-reformacyjne także w Katedrze Królewieckiej. Wkrótce po wybuchu Reformacji 1517 r., do Królewca jako portu hanzeatyckiego docierały także pisma reformacyjne.

Kalendarium wydarzeń

28.1.1524 Mandat Reformacyjny dla diecezji sambijskiej – chrzest dzieci w języku zrozumiałym, zachęcenie do czytania pism ks. Marcina Lutra.
1524 Paul Speratus kaznodzieją zamkowym – reformator, autor wielu pieśni.
1.1.1525 Mandat Reformacyjny dla diecezji pomezańskiej.
8.4.1525 Traktat pokojowy pomiędzy Rzeczpospolitą a państwem zakonnym.
10.4.1525 Hołd pruski w Krakowie złożony przez Albrechta Hohenzollerna przed królem polskim Zygmuntem Starym. Tym samym Prusy Książęce stały się lennem Rzeczpospolitej.
28 maja 1525 Przyjęcie w Królewcu hołdu od swoich poddanych, także od dotychczasowych braci zakonnych, którzy masowo zrzucali białe krzyżackie płaszcze, stając się tym samym zwykłymi świeckimi rycerzami, poddanymi księcia Albrechta.
6.7.1525 Ogłoszenie przez księcia Albrechta Mandatu Reformacyjnego w swoim księstwie (Prusach Wschodnich), król Zygmunt Stary tłumaczy się przed papieżem za taki rozwój spraw.
23.6.-27.8.1526 Sejm w Spirze – powierzenie władcom terytorialnym prawa do troski o reformę Kościoła do czasu przyszłego soboru (katolickiego).
10.12.1525 Ordynacja kościelna – zasady powoływania duchownych – arunki ich utrzymana, kalendarz świąt, powołanie kas zapomogowych dla biednych, wymóg od duchownych wierności w nauczaniu w duchu reformacyjnym, przewidywała także agendę.
1526 Druk agendy – ceremonie, życie liturgiczne, język narodowy, czytanie obszernych fragmentów biblijnych, komunię świętą pod obiema postaciami, przy czym zachowano „elewację” czyli podniesienie chleba i wina. Z tej ostatniej zrezygnowano w tym samym roku.

Instrukcja wizytacyjna, której celem było wprowadzenie zasad reformacyjnych w parafiach.
1526 Wprowadzono wizytacje w parafiach – Paul Speratus.
1529 Paul Speratus został biskupem Pomezańskim.
1530 Odbyły się synody Kościoła luterańskiego w Prusach Wschodnich.
1530 Przyjęto wyznanie augsburskie wg Konfesji Augsburskiej.
1546-1547 I wojna szmalkaldzka: pomiędzy Cesarzem Karola V a protestanckim Związkiem Szmalkaldzkim.
1551-1552 II wojna szmalkaldzka: pomiędzy katolikami a protestantami, których wsparła Francja.
1549 Przybył do Królewca Andreas Osiander wygnany z Norymbergi, jego przybycie i pobyt w Prusach Wschodnich przyniosły rozdźwięk wokół jego osoby i poglądów na rozumienie zbawienia. Już po śmierci księcia spór ostatecznie zażegnano w 1568 r., a Kościół pozostał wierny zasadom luterańskim.
1545–1563 (XIX) Sobór powszechny (trydencki) potępił Lutra i innych zwolenników reformacji; podjął dzieło „odnowy” Kościoła – potępił Lutra i innych zwolenników reformacji, nastąpiła kontrreformacja.
1560 Przywilej dla uniwersytetu w Królewcu – równy Akademii Krakowskiej – nadany przez króla Zygmunta Augusta.

Uniwersytet w Królewcu

17.8.1544 Dzięki księciu Albrechtowi otwarto Uniwersytet w Królewcu. Jego organizację oparto na zreformowanym w duchu humanistycznym przez Filipa Melanchtona Uniwersytecie w Wittenberdze. Jego cechą było, by zachować podległość miejscowemu biskupowi, profesorowie mieli zaś obowiązek znać oprócz niemieckiego i łaciny jeden z trzech języków: litewski, polski, staropruski. Książę Albrecht był protektorem luteranizmu w I Rzeczypospolitej. Ufundował liczne stypendia dla młodzieży protestanckiej na uniwersytecie królewieckim, ale nie tylko: zapewnił też hojne stypendium (50 srebrnych marek) Janowi Kochanowskiemu, który był katolikiem.

W 1553 r. dzięki jego wsparciu Stanisław Murzynowski ukończył pierwszy przekład Nowego Testamentu na język polski. Na książęcym dworze w Królewcu bawił jako dworzanin syn Mikołaja Reja, a Jan Kochanowski bywał tam w latach 1551, 1552 i 1555 – niewykluczone, że wówczas Kochanowski napisał pieśń „Czego chcesz od nas Panie za Twe hojne dary”. Książę Albrecht dbał też o rozwój literatury religijnej w językach litewskim i – w już ograniczonej formie – pruskim. „… Książę i jego współpracownicy dbali o przesłanie reformacyjne by docierało do ludzi w ich rodzimych językach. Wynikała z tego troska, by druki reformacyjne z drukarń w Królewcu i Ełku ukazywały się nie tylko po niemiecku i łacinie, ale także w językach: polskim, litewskim i staropruskim…”

Książę Albrecht a Rzeczpospolita

Albrecht był przez cały okres swojego panowania lojalnym lennikiem Polski. Był m.in. doradcą króla Polski w sprawach bałtyckich. Książę Albrecht marzył o polskim tronie i jak się wydaje w tym celu utrzymywał szerokie kontakty z osobistościami politycznymi ówczesnej Rzeczypospolitej oraz był mecenasem polskich uczonych i artystów.

Książę zmarł 20 marca 1568 roku w Tapiawie (niem. Tapiau,/ros. Gwardiejsk) pochowany został w Królewieckiej katedrze sambijskiej, która w czasie wojny została zniszczona a wraz z jej wybuchem (wojny) państwo przestało istnieć, zaś w zburzonej katedrze zachowała się na ścianie wschodniej prezbiterium część pomnika grobowego księcia z 1572 roku.

Znane osoby urodzone w Prusach Wschodnich: prof. Heinz Sielmann (zoolog) – ur. koło Münchengladbach w 1917 r. od. 1924 zamieszkały w Królewcu, Felix Magath i Udo Lattek (piłkarze), Siegfried Lenz (pisarz, eseista), Arno Surmiński (publicysta), Armin Müller-Stahl (aktor), Immanuel Kant (filozof, profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie w Królewcu), Dieter Bohlen (muzyk, solista zespołu popowego Modern Talking).

Tekst Jan Kliber, zdjęcia Jan Kliber i Tomasz Wróbel