19 stycznia 2016 r. miało miejsce pierwsze tegoroczne spotkanie katowickiego Oddziału PTEw. Gościem spotkania, odbywającego się tradycyjnie w sali parafialnej parafii ewangelicko-augsburskiej w Katowicach, był prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek, historyk, dyrektor Instytutu Historii na Uniwersytecie Śląskim oraz dyrektor Instytutu Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej. Jak podkreśliła prezentująca sylwetkę gościa prof. Grażyna Szewczyk, prof. Kaczmarek w sposób szczególny zajmuje się przeszłością Górnego Śląska, a wśród jego licznych prac naukowych znajduje się m.in. najnowsza książka uhonorowana Nagrodą Identitas dla najlepszej książki historycznej 2015 r. (R. Kaczmarek, „Polacy w armii kajzera”, 2014).
Profesor przedstawił przybyłym słuchaczom prelekcję korespondującą z aktualnie prowadzonymi przez siebie badaniami archiwalnymi, a jednocześnie interesującą dla grona ewangelików katowickich, dotyczącą stosunku ewangelików zamieszkujących Górny Śląsk do Powstań Śląskich oraz szerzej – wydarzeń lat 1919-1922, w tym akcji plebiscytowej („Ewangelicy w Powstaniach Śląskich”). Na wstępie prof. Kaczmarek zaznaczył, że temat udziału oraz stosunku Kościoła ewangelickiego działającego w omawianym czasie na Śląsku do akcji powstańczych, nie znalazł dotychczas odzwierciedlenia w pracach historycznych, w przeciwieństwie do licznych publikacji dotyczących stanowiska Kościoła rzymskokatolickiego do tych wydarzeń oraz badań duchowieństwa katolickiego nad udziałem w powstaniach.
Zaznaczył, że dla historyka ważnym było zbadanie, czy funkcjonujący stereotyp ewangelika Niemca, który utrwalił tezę o proniemieckim nastawieniu ewangelików do polskich zrywów powstańczych na tych terenach, znajduje potwierdzenie w źródłach archiwalnych i zachowanej z tego okresu dokumentacji? Czy ewangelicy z górnośląskich parafii angażowali się jednak w lokalnych wydarzeniach powstańczych? Dla zobrazowania panujących na Śląsku na początku XX w. skomplikowanych układów polityczno-narodowo-wyznaniowych prelegent przypomniał słuchaczom pokrótce dzieje Kościołów ewangelickich funkcjonujących wówczas na ziemiach polskich, ze szczególnym uwzględnieniem Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, organizacyjnie ukształtowanego w zaborze rosyjskim, oraz Ewangelickiego Kościoła Unijnego (określanego także Krajowym Kościołem Ewangelickim starych pruskich Niemiec), łączącego od 1817 r. unią luteran i reformowanych, skupiającego także ewangelików śląskich do 1922 r. (czyli do utworzenia Ewangelickiego Kościoła Unijnego na Polskim Górnym Śląsku).
Prof. Kaczmarek przedstawiając z dużym znawstwem problematykę wyznaniową Śląska zaznaczył, że prawie 100-tysięczna grupa wiernych Kościoła unijnego, reprezentująca w przeważającej części narodowość niemiecką, można sądzić iż najprawdopodobniej w sposób naturalny akcentowała swoje proniemieckie nastawienie względem polskich akcji powstańczych, plebiscytowych oraz planów przyłączenia ziem śląskich do Polski. Dla poparcia poglądu o proniemieckiej postawie Kościoła i wiernych przytoczył efekty swoich badań źródłowych w ówczesnej prasie, jak też w materiałach dotyczących parafii ewangelickich; zebrani mieli możliwość wsłuchania się w słowa listu protestacyjnego ewangelików kluczborskich, skierowanego przeciwko zmianie państwowości z niemieckiej na polską; wśród cytowanych przez Profesora proniemieckich postaw trudno byłoby odnaleźć poparcie dla śląskiej akcji powstańczej. Pomimo, że Kluczbork znany był z polskich tradycji ewangelickich, wierni najwidoczniej ulegali wpływom narodowym w niemieckim Kościele unijnym, akceptując także jego stanowisko w kwestiach politycznych.
Przykładem braku poparcia dla Powstań były także tragiczne wydarzenia w Hołdunowie, ewangelickiej wsi spalonej przez powstańców, czy zachowane doniesienia o aktach przemocy zdarzających się pomiędzy polskimi a niemieckimi mieszkańcami miast śląskich. Na tej podstawie – zdaniem prof. Kaczmarka – można potwierdzić, że wierni ewangelickich parafii na Górnym Śląsku nie popierali wydarzeń lat 1919-1922 i zależało im, zgodnie z przynależnością narodową, na zachowaniu istniejącego porządku politycznego, a utrwalony stereotyp Polaka-katolika i Niemca-ewangelika akurat w tym regionie zgadzał się z faktycznym stanem narodowościowo-wyznaniowym zamieszkałej ludności. Profesor podkreślił również, że na konflikty narodowościowe występujące w branym pod uwagę okresie, które rzutowały na stosunki wyznaniowe, duży wpływ wywierała także propaganda plebiscytowa, zabiegająca o poparcie dla państwa polskiego. Podkreślił również, że ówczesna sytuacja społeczno-polityczna na Śląsku sprzyjała narastaniu agresji i wzajemnej niechęci pomiędzy zwolennikami polskiej i niemieckiej racji stanu, natomiast podział na zwolenników i przeciwników akcji powstańczych nieobcy był także większościowo liczniejszej katolickiej części mieszkańców miast śląskich.
Tradycyjnie po zakończonej prelekcji odbyła się ciekawa dyskusja dotycząca przedstawionego tematu oraz wielu innych spraw związanych ze śląskim ewangelicyzmem i jego dalszymi losami. Obecny na spotkaniu ks. bp Marian Niemiec zauważył przy tym, że przedstawiony epizod ewangelików kluczborskich należałoby traktować po części także jako obawę wiernych przed zakazem kultywowania własnej wiary w polskim, większościowo katolickim państwie, że niechęć do Powstań była też formą obrony suwerenności własnego Kościoła. Rozmowy dotyczyły także dalszych losów ewangelików na Górnym Śląsku funkcjonujących w ramach Ewangelickiego Kościoła Unijnego na Polskim Górnym Śląsku, utworzonego na mocy Konwencji Górnośląskiej w 1922 r. Podkreślono, że topniała liczba ewangelików niemieckiej narodowości w granicach państwa polskiego, głównie wskutek wyjazdów do Niemiec, a parafie śląskie zaczynają po 1922 r. zasilać cieszyńscy luteranie, którzy będą starali się w całym dwudziestoleciu nadać Kościołowi polski charakter. Można uznać, że spotkanie z prof. Kaczmarkiem było cenną lekcją historii regionalnej, z możliwością skonfrontowania własnych tradycji wyznaniowych z profesjonalną oceną przeszłości dokonaną przez uznanego historyka i badacza dziejów Śląska.
Aneta Sokół
Odpowiedz