Archiwum

Relacja z konferencji „Dziedzictwo kulturowe Reformacji na Śląsku
po 1945 roku”, Katowice 2017

W dniach 21-22 czerwca 2017 r. odbyła się w Katowicach konferencja „Dziedzictwo kulturowe na Śląsku po 1945 roku”, zorganizowana przez Instytut Filologii Germańskiej Uniwersytetu Śląskiego, Parafię Ewangelicko-Augsburską w Katowicach oraz Bibliotekę Śląską. 2-dniowe wystąpienia prelegentów miały miejsce w Bibliotece, obejmując cztery bloki tematyczne, dotyczące różnych dziedzin konfesyjnego dziedzictwa: muzyki, literatury, sztuki, szkolnictwa oraz mediów.

Konferencyjne obrady otworzył dyrektor Biblioteki Śląskiej prof. Jan Malicki, który witając gości podkreślił, iż działania i prace badawcze wielu osób złożyły się na to, aby dorobek Reformacji mógł przetrwać, aby dziedzictwo reformacyjne mogło wzbogacać śląską literaturę, kulturę i tradycje regionu. Profesor zaznaczył, że konferencja daje możliwość spotkania, rozmów i dyskusji wokół spraw i wartości godnych przypomnienia i dalszego zachowania. Witając zebranych również ks. dr Marian Niemiec, biskup diecezji katowickiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce i proboszcz ewangelickiej parafii katowickiej zarazem wyraził swoją radość ze spotkania wszystkich zainteresowanych prezentowaną tematyką, spotkania w gościnnych progach śląskiej Książnicy. Dziękując współorganizatorom powiedział, że nie tylko w przeszłości, ale także współcześnie luteranizm odnalazł swoje miejsce na Śląsku, wnosząc wkład w życie kulturalne, społeczne czy gospodarcze regionu. Z ramienia Instytutu Germanistyki otwarcia obrad dokonała prof. Renata Dempc-Jarosz, podkreślając z kolei, iż również dla germanistów jest to ważne wydarzenie, gdyż konferencja odkrywa przed badaczami nowe obszary badawcze, kierując uwagę germanistów ku zagadnieniom recepcji luteranizmu na Śląsku, gdzie zawsze stykały się ze sobą kultura polska i niemiecka, co znajduje swój szczególny wyraz w trwającym przez wieki na ziemi śląskiej luteranizmie i jego tradycjach.

Od lewej księża: Adam. Palion, Marian Niemiec i Adam Malina

Konferencję rozpoczął „ekumeniczny dwugłos”, w którym ks. bp dr Marian Niemiec oraz ks. dr Adam Palion z Kościoła rzymskokatolickiego mówili o śląskim ekumenizmie, jego roli w nieodległej przeszłości oraz czasach obecnych. Obaj duchowni podkreślali, iż na Śląsku ów ekumenizm wcześnie zaczął przekładać się na przyjazne relacje pomiędzy parafiami obu wyznań, duchownymi oraz samymi wiernymi z obu współistniejących Kościołów. Bp Niemiec zwrócił uwagę na zrozumienie dla ekumenii widoczne już w dokumencie stanowiącym pokłosie I Synod rzymskokatolickiej diecezji katowickiej z 1976 roku, ks. dr Palion wskazywał na rolę biskupa katowickiego Zbigniewa Bednorza, który w swej posłudze duszpasterskiej doceniał poszanowanie dla śląskiego ewangelicyzmu, a przez to uważany jest za prekursora ekumenizmu w Polsce. Obaj prelegenci byli zgodni co do wagi kontaktów przedstawicieli obu Kościołów dla wzajemnego poszanowania odmienności wyznaniowych oraz reprezentowania wspólnego stanowiska na płaszczyznach ważnych dla wszystkich chrześcijan, jak poszanowanie życia czy pomoc dla uchodźców. Były to jednocześnie głosy, które uświadomiły, jak kształtował się i jakie miejsce zajmuje obecnie dialog ekumeniczny na Śląsku.

W panelu poświęconym muzyce, ks. dr Adama Malina opowiedział o pieśniach Lutra zachowanych w ewangelickich śpiewnikach użytkowanych na Górnym Śląsku. Prelegent omówił różnorodność śpiewników, podkreślając przywiązanie lokalnych wspólnot do kancjonałów wykorzystywanych w danym czasie i miejscu; w kolejno wprowadzanych znalazły się szczególnie znane i poważane pieśni Reformatora, którym w kolejnych edycjach nadawano też coraz bardziej uwspółcześniony kształt, nie zawsze akceptowany przez wiernych z powodu przywiązania do „własnych” użytkowanych tłumaczeń.

O górnośląskich tradycjach muzycznych ewangelików mówiła dr Aleksandra Maciejczyk, dyrygentka chóru katowickiej parafii ewangelickiej „Largo Cantabile”. Prelegentka podkreślając znaczenie muzyki w życiu ewangelickich zborów przedstawiła sylwetki związanych w różny sposób z muzyką osobowości, zapisanych w pamięci wyznawców, ale także szerzej znanych ze swoich dokonań muzycznych, jak np. Karol Stryja (1915-1998), inicjator Konkursu Dyrygenckiego im. Grzegorza Fitelberga czy Stanisław Hadyna (1919-1999), założyciel Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk”. Pośród przypomnianych sylwetek znaleźli się księża związani z parafią katowicką, organiści, pedagodzy, którzy wnieśli także swój wkład w poszerzanie repertuaru muzycznego ewangelickich chórów na Śląsku (m.in. ks. Andrzej Hławiczka, pierwszy proboszcz parafii katowickiej czy Mirosław Bliwert, dyrygent chóru „Largo Cantabile”).

Popołudniową część konferencji otworzył panel o ewangelickim szkolnictwie. Prof. Mirosława Czarnecka z Uniwersytetu Wrocławskiego zapoznała słuchaczy z tematem edukacji dziewcząt, preferowanej w czasach Reformacji również na Śląsku. Reformacyjne docenianie szkolnictwa było ważne ze względu na zapewnienie możliwości samodzielnego poznawania Biblii, co dla protestantów stało się podstawą wiary. Wiązało się to jednocześnie z zakładaniem szkół dla dziewcząt, coraz powszechniej w XVI wieku, w kolejnych stuleciach przekraczając znacznie poziom edukacji elementarnej na rzecz poszerzenia programów i ofert szkolnych.

Wizerunek współczesnego szkolnictwa ewangelickiego przedstawiły Maria Czudek i Aleksandra Trybuś-Cieślar pełniące funkcje dyrektorów dwóch ewangelickich zespołów szkolnych – Szkół ETE im. Alberta Schweitzera z Gliwic oraz Szkół Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie (szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum ogólnokształcące). Każda z prelegentek omówiła genezę powstania reprezentowanej szkoły, co począwszy od lat 90. wiązało się z zaangażowaniem się w to przedsięwzięcie wielu działaczy ewangelickich, którym na sercu leżało odrodzenie własnego szkolnictwa, w oparciu o tradycje konfesyjne, ale też jako szkół otwartych dla wszystkich, bez względu na światopogląd czy przynależność wyznaniową uczniów. Jak mieli się okazję zorientować słuchacze, ewangelickie szkoły preferują chrześcijański model wychowania, zgodny z luterańskim systemem wartości, ale są to jednocześnie placówki nowoczesne, przygotowujące do samodzielnego myślenia, realizujące nowatorskie programy edukacyjne, stawiające na naukę języków obcych, poznawanie świata poprze nawiązywanie kontaktów zagranicznych; są to szkoły, które starają się kształtować charakter ucznia i jego stosunek do bliźnich.

W popołudniowej części znalazł się także panel dotyczący zagadnień literatury. Pierwsza z prelegentek omówiła temat luterańskiej literatury pięknej powstającej na Śląsku po 1989 roku. Dr Aneta Sokół przedstawiła na przykładzie poezji, opowiadań i powieści rozwój rodzimej konfesyjnej literatury, zaznaczając, iż dopiero zmiany zaistniałe po 1989 roku, przy poszanowaniu dla wielokulturowości czy wielowyznaniowości, zaowocowały wieloma ciekawymi inicjatywami wydawniczymi. Prelegentka zwróciła m.in. uwagę na sukces czytelniczy powieści obyczajowych Lidii Czyż, luterańskiej pisarki z Wisły, czy utrwalające konfesyjne dziedzictwo obyczajowe opowiadania ks. Henryka Czembora. Współczesna literatura luterańska rozwija się zgodnie z własnym rytmem, adaptując podstawowe gatunki literackie, stając się także widoczną w wymiarze pozakonfesyjnym.

Prof. Renata Dempc-Jarosz

W sposób szczegółowy poezją zajęła się prof. Renata Dempc-Jarosz. Jej wystąpienie poświęcone zostało twórczości poetyckiej ks. bp. Pawła Anweilera, byłego biskupa luterańskiej diecezji cieszyńskiej oraz proboszcza bielskiej parafii. Poezja ks. Anweilera, pozbawiona wyszukanej metaforyki i poetyckich ozdobników, nawiązuje do wyznaniowej tożsamości, a jednocześnie mieści się w nurcie poetyckiej twórczości religijnej, uwzględniając także symbolikę drogi, wiary, śmierci, pocieszenia. Poezje biskupa ponadto zakorzenione są w lokalnej przestrzeni miasta – w tzw. Bielskim Syjonie, miejscu szczególnie istotnym dla współwyznawców i samego poety.

Michał Jakubski (Instytut Germanistyki UŚ) przybliżył słuchaczom tematykę luterańskiej tożsamości na przykładzie badań przeprowadzonych przez dr hab. Grażynę Kubicę z Uniwersytetu Jagiellońskiego, badaczkę cieszyńskiej wspólnoty ewangelickiej i jej współczesnego trwania. Prelegent wykazał, że poczucie własnej odrębności cieszyńskich protestantów jest związane z ich odmiennością wyznaniową, z praktykami religijnymi, konfesyjną przeszłością, w tym regionie pielęgnowaną od czasów Reformacji.

Na zakończenie panelu prof. Grażyna Szewczyk zaprezentowała wspomnienia ks. Rudolfa Barona, wywodzącego się z parafii pszczyńskiej, który po wojnie został ewangelickim księdzem w Niemczech. Zachowane wspomnienia stanowią cenny przyczynek do przed- i powojennych losów ewangelickich parafii na Śląsku, ukazują rodzące się przed 1939 r. konflikty wyznaniowe czy narodowościowe, widziane oczyma późniejszego duszpasterza, dotyczą także powojennej sytuacji śląskich ewangelików. Ks. Baron, jak podkreśliła p. profesor, swoją utraconą małą ojczyznę, starał się zachować we wspomnieniach, ale odnajdywał ją także w pielęgnowanych po wojnie przyjaźniach i kontaktach ze śląskimi współwyznawcami.

Pierwszy dzień obrad zakończyła projekcja filmu „Muzyka i cisza” w reżyserii Dagmary Drzazgi, poświeconego ewangelickiemu kompozytorowi Janowi Sztwiertni (1911-1940); Jan Sztwiertnia był dobrze zapowiadającym się artystą, który życie zakończył obozie koncentracyjnym w Mauthausen-Gusen.

Prof. Ewa Chojecka

Drugi dzień obrad rozpoczął się panelem „sztuka i architektura”. Prof. Ewa Chojecka w swoim wykładzie „Drogi przywracania historycznej pamięci: beskidzkie leśne kościoły i bielska Studia pastorów” mówiła o tzw. leśnych kościołach, miejscach w beskidzkich górach, gdzie w czasach kontrreformacji luteranie zbierali się na nabożeństwach. Zarówno owe górskie miejsca, jak i upamiętniający bielskich zasłużonych pastorów granitowy pomnik tzw. Studnia pastorów, po latach zacierania ich właściwej wymowy, jak podkreślała p. profesor, są przywracane pamięci- zbiorowej pamięci wyznawców o własnej przeszłości. Prelegentka podkreśliła, iż przypominanie o luterańskich miejscach z przeszłości przywodzi na myśl zauważalną w całej współczesnej humanistyce eksplozję pamięci – odwoływanie się do przeszłości jako wspólnego dziedzictwa nie tylko historycznego, ale i duchowo-kulturowego, ważnego dla wspólnoty, ale i dla jej członków.

Pamiątki po wybitnych ewangelikach, które przetrwały lub zostały wzniesione w czasach bardziej nam współczesnych przedstawił dr hab. Jan Szturc. Słuchacze mogli nie tylko usłyszeć, ale także na zaprezentowanych fotografiach zobaczyć pamiątkowe tablice lub pomniki związane z sylwetkami zasłużonych członków Kościoła ewangelickiego. Wśród najliczniej zgromadzonych tego typu miejsc w Katowicach znalazły się m.in. miejsca upamiętniające Stanisława Hadynę, Friedricha Grundmana – jednego z założycieli Katowic, czy pochodzącą z Katowic noblistkę Marię Göppert-Mayer (1906-1972).

Przed południem wystąpiła również dr Jadwiga Badura, chociaż jej referat dotyczył zagadnień prasy (panel media) – „Tematyka górnośląska na łamach „Zwiastuna Ewangelickiego”. J. Badura omówiła obecność wielu tematów – od okolicznościowych, parafialnych, po prezentację sylwetek, osób, pastorów, po wydarzenia jubileuszowe górnośląskich ewangelików, widoczne na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci na łamach poczytnego luterańskiego dwutygodnika wydawanego w Bielsku-Białej. Zaprezentowany przegląd pokazał bogactwo życia kulturalno-religijnego górnośląskich parafii, którego ślady zachowane są w konfesyjnej prasie, mogąc także stać się w przyszłości cennym źródłem wiadomości o luterańskiej diasporze.

Panel poświęcony sztuce zakończył film „Dzieło łaski Boga” o architekturze górnośląskich kościołów ewangelickich. Neogotyckie w zdecydowanej większości budowle, zaprezentowane na filmie, oprócz świątyni katowickiej przypomniały m.in. kościół w Świętochłowicach, Chorzowie czy Mysłowicach.

Popołudniowa część obrad dotyczyła mediów – od prasy po radio. Wisława Bertman (Biblioteka Śląska) przybliżyła słuchaczom tematykę górnośląskich czasopism ewangelickich powołanych po 1989 roku, koncentrując swoją uwagę na zagadnieniach kulturalno-społecznych uwzględnianych w prasie przeżywającej swój zdecydowany rozkwit po zniesieniu ograniczeń. Prelegentka podkreśliła, że prasa wyznaniowa była formą odkrywania na nowo swojej tożsamości, przypominaniem konfesyjnej przeszłości oraz próbą definiowania roli diaspory w zmienionej rzeczywistości. „Myśl Protestancka” (1997-2004) czy kwartalnik diecezjalny „Ewangelik” (2003-2009, wznowiony od 2015) poruszały m.in. zagadnienia ewangelickiego szkolnictwa, tematykę rodziny, prezentowały sylwetki wybitnych ewangelików, starały się tym samym budować w oparciu o prezentowany model tematyczny nową tożsamość współwyznawców.

Do zagadnień sztuki powrócił w dalszej części Olaf Bertman; w wystąpieniu „Cmentarz ewangelicki w Katowicach jako przykład sztuki sepulkralnej” zapoznał słuchaczy z jednej strony z historią tego nieodległego od śląskiej Książnicy miejsca, z drugiej – przybliżył zabytkowe miejsca pochówku znajdujące się na ewangelickim cmentarzu. Założony w drugiej połowie XIX wieku na potrzeby miejscowej parafii, pomimo znacznej dewastacji kryje wiele obiektów wzniesionych w typowej dla swojego czasu konwencji, przy zachowaniu ornamentów i zdobień charakterystycznych dla preferowanych stylów i wykorzystywanych materiałów. Prelegent zwrócił uwagę na szczególnie okazałe czy interesujące z punktu widzenia historyka sztuki nagrobki, jak np. grób rodziny Zimmermannów, nagrobek rodziny Jelinek czy grób ks. Tadeusza Szurmana. Wystąpienie w znacznej mierze mogło uporządkować stan wiedzy na temat cmentarnej sztuki pobliskiej nekropolii, na temat artyzmu płyt nagrobnych czy symboliki występujących na grobach zdobniczych ornamentów.

O ustanowionej przez ks. Tadeusza Szurmana (1954-2014) nagrodzie honorującej osoby szczególnie zasłużone dla kultury śląskich ewangelików, w tym także spoza środowiska współwyznawców, mówił dr hab. Michał Skop. Prelegent przedstawił, w jaki sposób to wyróżnienie oraz sylwetki osób wyróżnionych przedstawiane były w ogólnodostępnej parsie regionalnej. Zwrócił uwagę, że podstawowe informacje o laureatach trafiają powszechnie na łamy śląskich czasopism, w tym podkreślany jest ekumeniczny charakter nagrody zbliżającej wyznania, Kościoły oraz samych przedstawicieli kultury śląskiej. Do prasy trafiają także laudacje, wypowiedzi organizatorów wydarzenia, stanowiąc uzupełnienie relacji zamieszczanych w luterańskich pismach czy na konfesyjnych stronach internetowych.

Panel poświęcony mediom zamknęło wystąpienie red. Tadeusza Chmiela o luterańskiej audycji radiowej powstałej w 1996 roku z inicjatywy proboszcza parafii katowickiej – ks. Tadeusza Szurmana. Prelegent mówiło o kulturotwórczej roli emitowanej w niedzielne oraz świąteczne poranki audycji opartej na rozważaniach biblijnych wygłaszanych przez luterańskich duszpasterzy. Audycja „Głos Życia”, jak większość religijnych programów, realizowała i realizuje zadanie misyjne, wpływając zapewne na rozwój duchowy odbiorców; jest głosem luterańskiej diaspory skierowanym do wszystkich, w nawiązaniu do szerokich możliwości mediów – docierania ze swoim przesłaniem do jak największego grona zainteresowanych.

Po każdym z paneli, moderowanych przez znawców tematu (prof. Ewa Chojecka, prof. Grażyna Szewczyk, dr hab. Michał Skop, dr hab. Jan Szturc), odbyła się jednocześnie dyskusja, która dała możliwość poszerzenia zaprezentowanej tematyki oraz uzupełnienia poruszanych wątków i zagadnień. Większość wystąpień wzbogacona była prezentacjami multimedialnymi, ilustrującymi omawianą tematykę.

W zakończeniu konferencji prof. Grażyna Szewczyk podkreśliła, że zaprezentowane przez prelegentów tematy zapewniły szersze spojrzenie na różnorodność tradycji i dorobku luterańskiej diaspory, jej starań o zachowanie pamięci o przeszłości, ale także twórczych działań wybiegających w przyszłość. P. profesor zapowiedziała również, że ukaże się tom pokonferencyjny, który będzie obejmował zaprezentowane wystąpienia, który pozostanie zarazem śladem po zorganizowanym w Bibliotece Śląskiej dla uczczenia Jubileuszu Reformacji wydarzeniu.

Konferencji towarzyszyła wystawa „Publikacje górnośląskich ewangelików po 1945 roku”, przygotowana na podstawie zbiorów Biblioteki Śląskiej; na wystawie zaprezentowane zostały nieliczne powojenne tytuły konfesyjne, ale także bogata aktywność wydawnicza parafii ewangelickich widoczna od lat 90., w tym publikacje przypominające o luterańskich tradycjach, historii ewangelicyzmu i wybitnych postaciach zapisanych w pamięci regionu (przygotowanie: Aneta Sokół).

Tekst: Aneta Sokół, zdjęcia: Joanna Rzepka (Biblioteka Śląska)

Odpowiedz

Możesz użyć tych znaczników HTML

<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>